علت ترکیدگی میوه مرکبات

مرکبات جزو محصولات مهم باغی کشور محسوب می شوند و یکی از کشت های رایج بویژه در شمال ایران و سواحل دریای خزر ، استان های سیستان و بلوچستان ،فارس ، کرمان ، منطقه جیرفت و کهنوج و همچنین حاشیه خلیج فارس و دریای عمان یعنی استان های هرمزگان و بوشهر می باشند که مناطقی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشند. این درختان  به شرایط ویژه ای از جمله خاک حاصلخیز ، اقلیم گرمسیری یا نیمه گرمسیری ،آفتاب کامل ، آبیاری  سبک و کوددهی مناسب نیاز  دارند. یکی از مشکلات موجود در مرکبات که میوه آنها را غیر قابل خوردن می نماید ، ترک خوردگی پوست آنها می باشد که علت اصلی آن رسیدن سریع آب و قندهای گیاهی به میوه است که درخت نمی تواند همگام با آن پوست کافی برای نگهداری مواد تولید کند و درنتیجه این مایعات اضافی سبب ترکیدن پوست می شوند.  بیشترین موارد ترکیدگی پوست مرکبات در ماههای خرداد تا آبان روی می دهد و درختانی که محصول بیشتری دارند ، بیشترین آسیب را می بینند.  این عارضه همچنین در درختان جوان یا درختانی که ریشه های ضعیف و محدودیت رشد دارند، شیوع بیشتری دارد که احتمالا به کاهش توانایی درخت برای جذب کلسیم و پتاسیم کافی و در نتیجه کاهش استحکام پوست میوه ارتباط دارد. 

 اصول صحیح باغداری و تغذیه نقش مهمی در جلوگیری از بروز این پدیده دارند. بنابراین شناسایی و مبارزه با عواملی که موجب خسارت به محصول مرکبات می شوند امری ضروری است. در این مطلب به بررسی علل ترک خوردگی میوه مرکبات و راه های کنترل آن می پردازیم.

درختان مرکبات اغلب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کاشته شده و در این مناطق رشد و عملکرد بهتری دارند. ترکیدگی مرکبات یک عارضه فیزیولوژیکی بوده که در بسیاری از مناطق زیر کشت مرکبات مشاهده می شود. در بسیاری از مناطق با شدت خسارت، میوه به طور کامل دو نیم می شود و در نتیجه نامرغوب و غیر قابل استفاده خواهد شد.ترکیدگی قبل از برداشت میوه مرکبات معمولا به صورت ترک های عمودی پوست میوه در نزدیکی خامه می باشد. این عارضه اغلب از نوک میوه آغاز می شود. در مواردی نیز ممکن است از قسمت های میانی شروع شده و به طرف دو انتهای آن امتداد یابد. به طور کلی هرچه پوست میوه نازکتر باشد تحمل کمتری به فشار وارد شده خواهد داشت و زودتر دچار ترکیدگی می شود.این عارضه تا حدودی زیادی به مجموعه ای از عوامل محیطی، شرایط اقلیمی و خصوصیات رقم کاشته شده بستگی دارد. از آنجایی که ترکیدگی میوه قبل از برداشت میوه اتفاق می افتد و میوه های ترک خورده به دلیل کاهش بازار پسندی دور ریخته می شوند، این بیماری از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردار است. به دنبال شکاف و ترک های ایجاد شده روی میوه مرکبات، پوسیدگی های قارچی نیز گسترش می یابند و سبب از بین رفتن کل محصول حتی در میوه های غیر ترک خورده می شوند. پس با کنترل این عارضه می ‏توان تا حدود زیادی از گسترش عوامل قارچی جلوگیری نمود و به سلامت درختان کمک کرد.

اگر چه ترکیدگی میوه تا حدودی وابسته به خصوصیات ریخت شناسی رقم و الگوی رشد میوه است اما عوامل مختلف فیزیولوژی و مدیریتی می تواند در شدت بروز آن مؤثر باشند. ترکیدگی در درجه اول نتیجه ضعف مدیریت باغ و در مرتبه بعد، نتیجه نوسانات درجه حرارت و رطوبت است. مهم ترین عوامل مؤثر بر وقوع پدیده ترکیدگی میوه را شرایط آب و هوایی، خصوصیات مربوط به رقم. شامل شکل ظاهری میوه، قابلیت انعطاف و ضخامت پوست، نوع پایه، مدیریت آبیاری، شرایط تغذیه ای و سطح بارآوری درخت دانست. بیشترین موارد ترکیدگی میوه مرکبات، از اواسط تیرماه تا آبان ماه مشاهده می شود. در واقع ترک خوردگی پوست میوه از پایان گلدهی و آغاز تشکیل میوه شروع می گردد.

ترک خوردن یا قاچ خوردن پوست مرکبات روی درخت، اغلب در دوره های خشکسالی یا دوره های خشک و به دنبال آن باران های شدید اتفاق می افتد و ناشی از عوامل محیطی است. مثلا نوسانات شدید دما ، رطوبت خاک و آبیاری نامناسب،  موجب می شود خاک درخت خشک شود و پس از آن، آبیاری، می تواند باعث ترکیدگی پوست مرکبات شود .

درذیل به تفصیل در مورد عوامل ایجاد کننده ترک در پوست مرکبات صحبت خواهیم کرد:

•  آبیاری نامنظم در باغات : باعث خشکی درختان در یک مقطع زمانی شده و هنگامی که یکباره بعد از یک دوره خشکی آبیاری سنگین انجام شود، میوه آب جذب کرده و متورم می شود ولی پوست میوه به دلیل سفتی و کم بودن خاصیت کشسانی نمی تواند به همان اندازه رشد میوه تغییر کند به همین دلیل شکاف در پوست مرکبات مشاهده خواهد شد. درختان مرکبات درختانی با ریشه نسبتاً کم عمق هستند و در هوای گرم و خشک، احتمالاً خاک خشک و کمبود رطوبت را تجربه می کنند. اگر درختان برای مدتی سیراب نشوند و خاک آن ها کاملاً خشک شده و سپس آبیاری شوند یا بارندگی شدید را تجربه کنند، آب زیادی را می گیرند و میوه نیز آب می گیرد و به سرعت متورم می شود

کمبود مواد مغذی: وقتی درختان مرکبات کمبود پتاسیم یا کلسیم داشته باشد، پوست آنها نازک تر یا ضعیف تر می شود و بیشتر مستعد شکافتن است. تأمین پتاسیم و کلسیم کافی برای یک درخت مرکبات هنگام کوددهی، شکافتن میوه را به حداقل می رساند. بعد از ازت، عنصر پتاسیم کاربرد بیشتری برای گیاهان دارد، پتاسیم در سنتز و انتقال کربوهیدرات به بافت و دیواره سلولی نقش دارد و موجب ضخیم و قوی شدن دیواره سلولی گیاهان می شود. همچنین وجود پتاسیم در گیاهان باعث مقاومت گیاهان در مقابل آفات و بیماری های گیاهی می گردد. به خصوص در مناطق کم باران مصرف کودهای پتاسه و سیلیسی بسیار توصیه می شود. همچنین کمبود عنصر مس در گیاه سبب سختی پوست ميوه شده و به موازات نمو ميوه، پوسـت ميـوه توسـعه نیافته و باعــث پــارگی پوســت مــی شــود. میزان کودهای مورد نیاز گیاه در طول یک سال را بهتر است طی چند مرحله و در هر مرحله یک قسمت از آنها را مصرف کرد و از مصرف یکباره آنها جلوگیری کرد. در این صورت کوددهی نتیجه بهتری خواهد داشت. کوددهی مازاد بر احتیاج درخت هم در یک مقطع زمانی باعث رشد نامتعارف محصول می شود که اثراتی همچون ترک خوردگی را به دنبال خواهد داشت. زیرا منجر به ضخیم شدن بیش از حد پوست میوه می شود که این امر موجب از بین بردن حالت کشسانی پوست میوه شده و آن را برای ترک خوردگی مستعد می سازد. به طور کلی درختان مرکبات در طول سال سه بار به کود دهی در ماه های اسفند, اردیبهشت و مرداد نیاز دارند.

• بار زیادی محصول: شکاف پوست مرکبات ارتباط زیادی به میزان بار نهایی محصول و مقدار میوه ای که درخت حمل می کند، دارد. هرچه بار محصول بیشتر باشد ، درصد شکافت میوه بیشتر است. هرچه یک درخت میوه بیشتری حمل کند، آب و مواد غذایی کمتری می تواند در هر میوه تقسیم شود و در نتیجه میوه کوچکتر با پوست نازک تر می شود. میوه های کوچک تر چون پوست نازکی دارند بیشتر مستعد ابتلا به ترک خوردگی می باشند. یکی از راه های کاهش محصول در این درختان، هرس میوه می باشد. میوه های کوچک و نامرغوب را بچینید تا تعداد میوه کمتری در شاخه باقی بماند و همان تعداد باقی مانده بتوانند خوب رشد کنند و درشت شوند. در این گونه درختان حتما باید کودهای پتاسه و سیلیسی بیشتری مصرف شود تا درصد ترک خوردگی کاهش یابد.

• تغییر دما نوسانات شدید درجه حرارت، یکی از عوامل مهم در ایجاد ترک خوردگی مرکبات می باشد که در مناطق گرم و خشک شایع تر است. برای محافظت مرکبات از این عارضه می توانید رطوبت خاک را  با مالچ یا مانند آنها حفظ کنید.

• تغییرات بارندگی:بارندگی زیاد پس از یک دوره خشکسالی نیز همان اثرات آبیاری نامنظم را در پی خواهد داشت.

• تغییر رطوبت رطوبت نسبی هوا یکی دیگر از دلایل ترک خوردگی ذکر شده است. در مناطقی که رطوبت نسبی هوا نوسان شدید دارد و برخی روزها هوای شرجی و مرطوب و برخی روزها هوای خشک دارند، این عارضه بیشتر گزارش شده است. این در حالی است که نمی­ توان در میزان رطوبت نسبی هوا تغییر چندانی ایجاد کرد ولی با آبپاشی و مه افشانی روی اندام های هوایی درختان در روزهای خشک سال می توان تا حدودی میزان رطوبت نسبی مورد نظر را تامین کرد تا رطوبت مورد نیاز پوست مرکبات مهیا شده و میزان ترکیدگی به حداقل برسد.

• وزش بادهای گرم و خشک موجب خشک شدن بافت و پوست میوه ها شده که در این شرایط پوست میوه رطوبت خود را از دست می دهد و هنگامی که آب مورد نیاز تامین می شود به دلیل جذب سریع، میوه دچار تورم شده و شکاف بر می دارد.

• اثرات خشکسالی در ترک خوردگی میوه مرکبات در مورد درختانی که ریشه های کم عمق دارند بیشتر است زیرا ریشه ها از آب های زیرزمینی فاصله زیادی دارند و تامین آب آنها فقط به آب های سطحی و بارندگی وابسته است و کم آبی را خیلی سریع تر در اندام های هوایی خود نشان می دهند.

• بافت خاک نیز به دلیل میزان توانایی در نگهداشتن آب و املاح غذایی در ترکیدگی مرکبات تاثیر گذار خواهد بود. زیرا در خاک های رسی و سنگین میزان ماندگاری آب بسیار بیشتر از خاک های ماسه ای و شنی است.

راه های جلوگیری از ترکیدگی مرکبات:

•آبیاری منظم: ضعف آبیاری در هر مرحله از رشد میوه و به دنبال آن حجم بالای بارش ها در یک مقطع کوتاه زمانی می تواند باعث ترک خوردگی میوه شود.  آبیاری مداوم و منظم در حجم مناسب با نیاز گیاه با توجه به نوع خاک در کاهش ترکیدگی بسیار موثر می باشد. در طی مراحل رشدی درختان مخصوصا مرحله تشکیل میوه و درشت شدن آن اجازه ندهید درخت دچار تنش خشکی شود و با کمبود آب مواجه باشد. یک درخت در زمستان ،فقط به2/3 تا 5/6 میلی متر باران در هفته نیاز دارد . از اواسط اسفند تا اواخر خرداد، این مقدار به 7/12 میلی متر افزایش می یابد. در طول فصل گرم ،درختان به 4/25 میلی متر آب در هفته (حدود 250 مترمکعب در هکتار ، معادل 5/7 ساعت آبیاری با 4000 قطره چکان در هکتار با دبی 8 لیتر در ساعت) نیاز دارند. بنابراین آبیاری سبک و مداوم ، از میزان ترکیدگی می کاهد . از مالچ برای حفظ رطوبت خاک با کاهش تبخیر استفاده کنید.

•تغذیه اصولی درختان:استفاده از کودهایی مانند نیترات کلسیم، سولفات پتاسیم و روی در برنامه غذایی درختان مرکبات بسیار حائز اهمیت است. محلول پاشی کودهای کلسیم مایع از زمان فندقی شدن میوه تا 15 روز قبل از رسیدن میوه و مصرف نیترات کلسیم همراه آب آبیاری می تواند کمک زیادی به پیشگیری از ترک خوردگی مرکبات نماید. این ترکیبات باعث افزایش مقاومت دیواره ی سلولی و افزایش خاصیت کشسانی پوست میوه شده و خطر مبتلا شدن به عارضه ترک خوردگی میوه مرکبات را کاهش می دهند. همچنین محلول پاشی روی میوه به طوریکه تمام سطح میوه را بپوشاند باعث افزایش مقاومت پوست میوه نسبت به ترکیدگی می شود. برای تغذیه درخت از کمپوست و کودهای آهسته رهش استفاده کنید. درختان مرکبات از مقادیر نسبتاً زیادی نیتروژن استفاده می کنند. در طول رشد فعال در فصل بهار، کمبود این عنصر مهم می تواند رشد درخت را به تاخیر بیاندازد و ریزش میوه را تشدید کند. در تغذیه درختان دقت شود که مصرف کودهای حاوی عناصر ماکرو و میکرو به صورت متعادل باشد و از مصرف بیش از حد کودهای ازته جلوگیری شود.

جهت تقویت درختان مرکبات می توان در زمستان از روش چالکود استفاده نمود. در روش چالکود می توان برای هر درخت 2 تا 4 چاله با عمق 30 تا 40 سانتی متر در سایه انداز درخت ایجاد کرده و از مخلوط کودهای حیوانی پوسیده، گوگرد پودری و کودهای ماکرو و میکرو مصرف کرد(حتما بعد از عملیات چالکود آبیاری انجام شود و از صدمه زدن به ریشه های درخت خودداری نمود).

محلول پاشی درختان با کودهای فروت ست حاوی عناصر بر و روی نیز در تقویت و پیشگیری از ریزش میوه ها می تواند موثر باشد و تا حدودی از ایجاد ترک و شکاف در محصول جلوگیری می کند(بهترین زمان برای محلول پاشی درختان با این کودها انتهای زمستان تا اوایل بهار زمان متورم شدن جوانه ها و پس از برداشت محصول می باشد).

محلول پاشی کودهای حاوی اسید آمینه در طول فصل رشد به منظور افزایش مقاومت درختان نسبت به تنش های محیطی مانند خشکی و گرما و … می تواند تا حدودی از ترکیدگی مرکبات جلوگیری کند.

• استفاده از ارقام مقاوم به ترکیدگی

• در درختانی با باردهی بالا، می­ توان عملیات هرس میوه را انجام داد تا محصول کمتر ولی با کیفیت تری داشته باشیم. بهتر است که هرس در مراحل اولیه رشد انجام شود تا به دیگر میوه های باقی مانده مواد غذایی بیشتری برسد.در هنگام هرس می بایست از ادوات ضد عفونی شده و چسب هرس حاوی قارچکش استفاده نمود تا از بروز بیماری های قارچی و ضعیف شدن میوه ها پیشگیری کرد.

•حذف علف های هرز، به دلیل اینکه پناهگاه مناسبی برای آفات و بیماری ها هستند و سمپاشی به موقع درختان می توانند در کاهش ترک خوردگی موثر باشند. آفات و بیماری های قارچی علاوه بر شاخ و برگ، ریشه و تنه درختان، میوه ها را نیز آلوده می کنند که می تواند ترک خوردگی میوه ها را نیز به دنبال داشته باشد.

•هنگام کاشت درختان جدید از شرایط باد و سایه دوری کنید و از رقابت احتمالی درختان و گیاهان مجاور آگاه باشید. به خصوص چمن باید دور از درختان مثمر باشد و در صورت رقابت با درخت آب اضافی مصرف شود. از حفر خاک اطراف درختان مرکبات باید خودداری کرد زیرا این درختان ریشه های کم عمقی دارند.

• University of Arizona Cooperative Extension – Diagnosing Home Citrus Problems, AZ1492 April 2009 – John Begeman, Glenn Wright
• University of Georgia Extension – Citrus Fruit for Southern and Coastal Georgia, Bulletin 804, 20154 – Gerard W. Krewer, Bob Westerfield
• LSU AgCenter – Citrus Problems, 3/21/2015 – Daniel Gill 
• University of Florida Institute of Food and Agricultural Sciences (IFAS) Extension – Citrus Problems in the Home Landscape, Publication #HS876 – Mongi Zekri and Robert E. Rouse
• University of Florida Institute of Food and Agricultural Sciences (IFAS) Extension – Citrus Nutrition Management Practices, HS1292 – J. D. Burrow, T. Vashisth, M. Zekri, S. H. Futch, and A. Schumann
• Virginia Cooperative Extension – VCE Publications / 426 / 426-613, Environmental Horticulture: Guide to Nutrient Management – Diane Relf, Extension Specialist, Horticulture, Virginia Tech
• University of Minnesota Extension – Potassium for crop production. New South Wales Depart
• Developement of Primary Industries – Growing lemons in Australia- a production manual
• Potassium Nutrition in Plants, Fact Sheet. A&L Canada Laboratories Inc.